تنها آموختیم که به دنبال تسهیلات باشیم

واقعیت این است که نوشتن درباره برخوردار کار سهل و ممتنعی است، از این نظر که او در حال حاضر بیش از یک جین سمت صنفی را بر عهده دارد؛ عضو هیات رئیسه اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران، رئیس مجمع عالی واردات، رئیس سندیکای تولیدکنندگان فناوری اطلاعات، رئیس هیات مدیره انجمن صنفی تولیدکنندگان لوازم صوتی و تصویری به اضافه مدیریت دیرینه او در هیات مدیره شرکت‌هایی همچون سام الکترونیک که محل گفت‌وگوی قبلی ما با برخوردار در دو سال پیش بود.
او  که در این گفت‌وگو صراحتا از دریچه تازه‌ای وضعیت تولیدکنندگان را نقد‌ می‌کند در پاسخ به پرسش‌های چندوجهی ما تلاش می‌کند دیدگاه‌های مناقشه‌برانگیزی از دو مبحث واردات و تولید را زیرکانه به هم بیامیزد تا ملاحظات صنفی او در این مقوله IT به خوبی حفظ شود. بررسی چندجانبه اجرای طرح شبنم در بازار فناوری اطلاعات، تشریح نقش سندیکاهای صنفی همچون تولیدکنندگان فاوا با چهره‌ای جدید و همچنین نگاهی به تعرفه‌های گمرکی و نارسایی‌های آن در چند سال اخیر به ترتیب محورهای اصلی این مصاحبت نیم‌ساعته را تشکیل می‌دهند. اگر شما هم می‌خواهید در جریان دیدگاه‌های تازه این چهره کهنه‌کار فناوری اطلاعات در خصوص تولید و واردات قرار گیرید، پیشنهاد می‌کنم با ما همراه باشید.
امسال رسما سال حمایت از کار و سرمایه ملی اعلام شده است. با توجه به سمت‌های صنفی شما در مجامع مختلف از جمله ریاست مجمع عالی واردات و سندیکای تولیدکنندگان تجهیزات فناوری اطلاعات چطور می‌خواهید در حوزه فاوا منافع این دو گروه مختلف را کنار هم جمع کنید؟ فکر می‌کنید منافع تولیدکنندگان و واردکنندگان این دو حوزه قابل جمع‌آوری است؟
در وهله اول دیدگاه ما باید دیدگاه ملی باشد. وقتی که دید ما ملی نیست، دیدگاه صنفی به وجود می‌آید و ممکن است این تفرقه در حفظ منافع این دو گروه هم به نوعی دیده شود؛ به این معنا که هر کس تنها برای منافع خودش تلاش می‌کند، برای منافع خودش فکر می‌کند و قلم می‌زند اما اگر همه جمع شوند و به منافع ملی فکر کنند، حتما به نتایج خوبی می‌رسیم. در یک دوره زمانی کشور ما اعلام کرده می‌خواهد خودکفا باشد اما پشت این تصمیم اجازه داده نشده گروه‌های تخصصی موضوع خودکفایی را بررسی کنند که آیا خودکفایی روی برخی کالاها مزیت مطلق دارد یا نسبی؟
در واقع این موضوع مشخص نشده که اولویت خودکفایی با کدام گروه از کالاهاست؟
دقیقا همین‌طور است. ما فقط اعلام کردیم که می‌خواهیم خودکفا باشیم، بعد هم آمدیم سیاست‌های غلطی مثل یارانه دادن به تولیدکنندگان و واردکنندگان را گذاشتیم. از آن طرف هم بحث قاچاق همیشه مزاحم تولیدکنندگان و واردکنندگان بوده است. متاسفانه نتیجه کار تنها مغلطه‌ای است که به وجود آمده؛ در واقع ما تصمیمی نگرفتیم که تولیدکننده به معنای واقعی با تکنولوژی روز جهان خود را وفق دهد. سرمایه‌گذاری هم فقط در صنایع سنگین انباشه شده است اما در فناوری اطلاعات سرمایه‌گذاری‌ها به دلیل تغییرات سریع تکنولوژی و دانش بسیار ضعیف است. این واقعیت را باید بپذیریم.
البته صنعت فناوری اطلاعات در شکل انبوه فقط به نمایشگرها اختصاص دارد.
بله، تولید به شکل انبوه شاید فقط در بخش سخت‌افزار و آن هم مانیتورها گسترش یافته است. البته کماکان معتقدم باید محصولی در کشور تولید شود که ما در آن مزیت مطلق داشته باشیم؛ این مزیت مطلق بتواند صادر شود و نتیجه این صادرات GDP کشور را افزایش دهد.
منظورتان این است که اگر یک بررسی علمی صورت بگیرد منافع تولیدکنندگان و واردکنندگان این حوزه هم با یکدیگر تضاد نخواهد داشت؟
بله. در مجمع عالی واردات اکثر نمایندگان فناوری اطلاعات به دلیل ذات IT  کسانی هستند که هم واردکننده‌اند و هم تولیدکننده؛ برای آنها مشخص کرده‌ایم که این همخوانی و همگرایی تا چه اندازه می‌تواند در اهداف ملی ما موثر باشد.
طرح‌هایی هستند که علاوه بر واردکنندگان حتی تولیدکنندگان هم رغبتی برای انجام آن نداشتند اما در شرایط جبری مجمع قبول کرد که اجرای آن را بپذیرد. نمونه بارز این طرح شبنم است؛ اعضای مجمع هم پیش از انتهای سال گذشته رسما اعلام کرده بودند که بازار فناوری اطلاعات هم‌اکنون آمادگی پذیرش شبنم را ندارد. چه شد که با این طرح طی دو هفته اخیر موافقت کردید؟
ما نباید فراموش کنیم که تمام تولیدکنندگان سخت‌افزار نسبت به قاچاق معترض بودند. کافی است گفت‌وگوهای مطبوعاتی این تولیدکنندگان را بخوانید تا متوجه شوید بزرگان صنف فاوا همگی خواستار ریشه‌کن کردن قاچاق بوده و هستند. ما این دغدغه را به دولت اعلام کردیم، دولت آن را بررسی کرده و عددی حدود 20 میلیارد دلار را برای قاچاق تخمین زده است.
منظورتان نرخ قاچاق در بازار فاواست؟
نه، این عددی است که برای واردات غیررسمی کل کالاها در نظر می‌گیرند. ما در واقع با همان صحبت‌ها علیه قاچاق به دولت اولین آدرس اشتباه را دادیم. دولت حساب می‌کند که 20 میلیارد دلار به صورت قاچاق از کشور خارج شده و به دنبال راه‌حل می‌گردد که چگونه سدی در مقابل این برون‌رفت ایجاد کند، آن هم به گونه‌ای که از این راه اشتغال‌زایی ایجاد شود و امنیت بازار هم حفظ شود چرا که به نظر می‌رسد از رقم قاچاق، تنها دو میلیارد دلار آن هزینه‌ای است که از گمرک سلب شده و خود به خود درآمد طرح‌های کلان کشور را کاهش می‌دهد.
و معتقدید طرحی همچون شبنم از چنین آدرس‌دهی به وجود آمده است؟
بله، چنین بوده. طرح شبنم برای اولین بار سال 1375 در دولت مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
همان زمان هم مقاومت‌های بازار باعث شد این طرح به تعویق بیفتد...
ببینید طرحی مانند شبنم نیازمند بستر نرم‌افزاری است و آن دوره چنین فضایی وجود نداشت. مطمئن باشید اگر همان زمان هم به لحاظ نرم‌افزاری پیشرفت کرده بود این طرح اجرا می‌شد. در واقع آنقدر دغدغه‌های اصلی داشتند که قاچاق جزو اولویت‌هایشان نبوده است اما در حال ‌حاضر به لحاظ نرم‌افزاری آنچنان پیشرفت کرده‌اند که این طرح را به راحتی بتوانند در بازار اجرا کنند با این حال ما معتقد نیستیم که طرح شبنم ضربتی روی تمام کالاها اجرا شود.
با این شکل مطرح شدن شبنم در بازار فاوا موافق هستید؟
در واقع فشارهایی بوده که باعث شده این طرح با شکل کنونی‌اش در بازار اجرا شود.
البته مجمع عالی واردات نظرات کارشناسی‌شده خود را در این‌ باره مطرح کرده بود اما گویا مورد توجه کارگروه فنی شبنم قرار نگرفت. چرا؟
من هنوز هم معتقدم به موجب تصمیم مسوولان شبنم این طرح با اینکه اجرایی شده اما حتما در فازهای اولیه‌اش ارشادی هم خواهد بود؛ در واقع آنچنان که فکر می‌کنید هم ضربتی نخواهد بود.
چقدر این نگرانی وجود دارد که شبنم در بازار فاوا موجب افزایش قیمت بی‌رویه شود؟
قطعا راهبردهایی در نظر گرفته شده...
برای نمونه روی کالایی مانند سی‌دی یا دی‌وی‌دی با نصب بارکد شبنم هزینه‌ای حدود 140 تومان به آن اضافه می‌شود؛ قطعا این موضوع نرخ اولیه این کالا را دو برابر می‌کند. فکر نمی‌کنید همین موضوع قیمت برخی از کالاها را متشنج می‌کند؟
گفته شما درست است و هر چه باشد بارکدهای شبنم هزینه خود را دارند.
علاوه بر این، یکسری هزینه روانی هم دربر خواهد داشت چون در هر صورت بخشی از این بازار هم کالای قاچاق است که  با حذف شدن به دلیل کمبود کالا فشارهایی را به چرخه عرضه وارد می‌کند. فکر می‌کنید با در نظر گرفتن فشارهای تحریم روی بازار فاوا، اعمال تورم مضاعف منطقی است؟
در هر صورت وقتی طرحی مطرح می‌شود همیشه عده‌ای با آن موافقند و عده‌ای مخالف؛ متاسفانه گروه‌ها و صنوف کمتر پیش آمده که بحث منافع ملی را در نظر بگیرند. قطعا تمام قاچاقچیان با این طرح مخالفند، در آن سو تولیدکنندگان و واردکنندگان رسمی که حقوق و منافع‌شان را به دولت پرداخت کرده‌اند حتما با این طرح موافق هستند.
اما برخی واردکنندگان رسمی هم به وضوح مخالفت خود را با این طرح اعلام کرده‌اند...
تجار فناوری اطلاعات مخالف شبنم نیستند بلکه به دلیل وسعت تعداد کالاها می‌ترسند فرآیند ترخیص و ورود کالاها به بازار کند شود یا اینکه آدرس اشتباهی داده شود. ممکن است دانش لازم برای اجرای این طرح در لایه‌های مختلف بازار وجود نداشته باشد و چنین مشکلاتی پدید آید.
برای این مساله چه راه‌حلی می‌تواند وجود داشته باشد؟
همان‌طور که خیلی ظریف اشاره کردم می‌توان در فازهای اولیه برای اجرای این طرح حالت‌های ارشادی را در نظر گرفت.
ات، یک نقطه تحول برای پایان رخوت این تشکل بود؛ حضور نرم‌افزاری‌ها و تولیدکنندگان تجهیزات بانکی در کنار طیف سخت‌افزار طی دوره ریاست شما در این تشکل اتفاق افتاد. این سندیکا قرار است چه تسهیلاتی را برای تولیدکنندگان فاوا جذب کند؟ آن هم در سالی که رسما به نام حمایت از تولید و سرمایه ملی نامگذاری شده است.
ما در ایران تنها آموخته‌ایم که دنبال مراکزی باشیم که به ما تسهیلات و امکانات ارائه دهند، یاد گرفته‌ایم برویم در آنجا سهیم شویم و البته این حمایت‌ها هم باید حتما برای ما ملموس باشد؛ یعنی اگر شخصی عضو سندیکا شده انتظار دارد مشکلاتش در گمرک حل شود، انتظار دارد بانک‌ها برایش ارز مرجع در نظر بگیرند، کمیسیون ماده یک به حقوق و نظراتش توجه کند اما کمتر به این سیاست کلان یعنی همگرایی و ارتقای سطح موجود بازار فاوا توجه کرده‌ایم.
این سیاست را چگونه در سندیکا تشریح کرده‌اید؟
تلاش ما این بوده که از طیف‌های مختلف بازار فناوری اطلاعات در این سندیکا نماینده داشته باشیم. نگاهی به ترکیب هیات مدیره هم به خوبی این موضوع را تایید می‌کند. هم‌اکنون نیروهای جوانی هم وارد سندیکا شده‌اند. در مرحله اول برای هر گونه حمایت از تولید باید برنامه‌ریزی کرد.
اما بپذیرید که جذب تسهیلات هم به نوعی یکی از کارکردهای تشکل‌های صنفی است...
بله، قبول دارم. ما در هر صورت مشکلات تولیدگنندگان فاوا را همواره در وزارت صنعت، معدن و تجارت یا حتی کمیسیون ماده یک نیز دنبال کرده‌ایم و هنوز هم پیگیری می‌کنیم. به هر حال این فعالان هم باید خود را به نوعی در بدنه دولت تعریف کرده و جا بیندازند. ما هم با دولت تعامل می‌کنیم تا بخش عظیمی از نیروهای تحصیلکرده این کشور در بالا بردن ارزش افزوده‌های GDP سهیم باشند. کوشش کرده‌ایم سرمایه‌ها را به این سمت از بازار فناوری سوق دهیم و هم‌اکنون به دنبال آن هستیم که برای این موضوع در مجلس ردیف بودجه تعریف شود.
امسال طرحی برای اخذ وام‌های بانکی برای تولیدکنندگان فاوا در نظر گرفته‌اید؟
ببینید قوانین ما به ما اجازه نمی‌دهد که یک سندیکا بتواند برای اعضایش اعتبار بگیرد چرا که پشت تمام این تسهیلات تعهداتی وجود دارد. بنابراین سندیکا چون سرمایه‌ای ندارد نمی‌تواند برای اعضایش وام بگیرد اما بدون شک توصیه‌های لازم برای این موضوع را خواهد کرد. البته به عنوان مثال صندوق‌هایی همچون حمایت از تولیدکنندگان و صندوق حمایت از تولیدکنندگان الکترونیکی هم وجود دارد که تسهیلاتی را در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند. ما همواره از آنها درخواست کرده‌ایم که پیگیر تقاضای تولیدکنندگان فاوا باشند.
امسال چطور می‌توان از راهکارهای قانونی وزارت صنعت، معدن و تجارت برای پشتیبانی از این تولیدکنندگان بهره برد؟ به هر حال کارشناسان سندیکا کاملا به این قوانین آگاهی دارند.
کاملا همین‌طور است. چند روز پیش دبیر سندیکا از جانب من نامه‌ای به همه دوستان فرستاد مبنی بر اینکه تمام اعضا نظرات خود را در خصوص قوانین فعلی تولید در حوزه فناوری اطلاعات بررسی کنند تا به صورت جمعی کارشناسی شود. حتی از آنها خواستیم تمام مشکلات فعلی خود را مطرح کنند تا ما از طریق کانال‌های دولتی و قانونی وارد عمل شویم.
منظورتان دقیقا پیگیری کدام طرح‌هاست؟
از جمله این فعالیت‌ها، تلاش برای دریافت ارز مرجع برای تولیدکنندگان است یا اینکه همیشه کوشیده‌ایم قوانین دست ‌و پاگیری را که در بخش IT وجود دارد مرتفع کنیم. در بحث مالیات هم هدف ما این بوده که تسهیلات وعده داده‌شده را از طریق سازمان امور مالیات و دارایی دنبال کنیم. با این حال باز هم معتقدم سطح دانش و اطلاع‌رسانی در صنف فاوا باید گسترش پیدا کند. وقتی میزان تولیدات ایران را با کشوری مانند ترکیه یا کره مقایسه می‌کنیم متوجه می‌شویم جایگاه ما به هیچ عنوان قابل قبول نیست.
البته واقعیت این است که سیاست‌های پرورشی و حمایتی تولید در کشوری مانند ترکیه یا کره با ایران قابل مقایسه نیست...
بله، قابل مقایسه نیست. شاید دولتمردان ما هم به این سیاست‌ها واقف نیستند. در واقع به دلیل حجم درگیری‌های کاری، آنها هم به این موارد آگاه نیستند. ما باید این نکته را بپذیریم که در هر صورت دولت منتخب این ملت است و از بخش خصوصی انتظار دارد. متاسفانه ما عادت کرده‌ایم شکایت کنیم که چرا دولت تسهیلات مورد نیاز را به ما ارائه نمی‌دهد اما هیچ‌ گاه بخش خصوصی هم راهکارهای قابل قبولی در این میان ارائه نکرده است.
با انتخاب شما در هیات مدیره اتاق بازرگانی و مجمع عالی واردات بازی برای مردان IT یک سطح بالاتر رفت. به دلیل چرخش مالی پایینی که بازار فاوا در قیاس با سایر بازارها دارد در مقایسه با سایر صنایع مانند فولاد و خودروسازی کمتر در سطوح دولتی به آن توجه می‌شود. واقعیت این است که به زیرساخت‌های این بازار در بخش دولت اصلا نگاهی نشده است؛ قبول دارید آنها هم در خصوص بازار فناوری اطلاعات حساسیتی نداشته‌اند؟
بله اما من فکر می‌کنم مقصر باز هم خود ما هستیم.
راستش را بخواهید لزوما همیشه هم بخش خصوصی مقصر نبوده است؛ مثال‌های متعددی برای اثبات این موضوع وجود دارد...
ببینید ما باید یاد بگیریم که اگر از دولت انتقاد می‌کنیم یک جوالدوز هم به خودمان بزنیم؛ ما چه زمانی به دولت مزایای طرح‌های کاربردی فاوا مانند راه‌اندازی دولت الکترونیکی را گوشزد کرده‌ایم؟
اما بارها این موضوع از سمت صنف فاوا به دولت گفته شده، چرا فکر می‌کنید مطرح نشده؟
ببینید تنها گفتن کافی نیست، کمتر پیش آمده که ما راهکارها و برنامه‌های دقیقی را به دولت پیشنهاد کنیم. تیم‌های تحقیقاتی زیادی از بخش خصوصی برای ارائه این راه‌حل‌ها لازم است. واقعیت این است که ما تنها حرف می‌زنیم اما با حرف زدن هیچ گاه چیزی درست نمی‌شود. باید با برنامه، اعداد و ارقام و در کانال‌های قانونی این طرح‌ها را پیشنهاد کنیم. شما به من بگویید تا به حال چند تیم تحقیقاتی خصوصی تشکیل شده که چنین راهکارهایی را برای طرحی مثل دولت الکترونیکی ارائه کرده باشد؟
ضمن پذیرش صحبت‌هایتان، بد نیست یک مثال ملموس بزنیم؛ شما رئیس کنسرسیوم تولیدکنندگان گیرنده‌های دیجیتال هم هستید. وزارت صنایع وقت برای تولید این گیرنده‌ها قول حمایت داد که اگر این کنسرسیوم تشکیل شود از فعالانش با ارائه تسهیلات حمایت می‌کند. سه سال از این وعده‌ها گذشت اما با وجود مشکلات موجود هیچ کدام محقق نشد. قبول می‌کنید همین موارد باعث دلسردی تولیدکنندگان این حوزه شده است؟
حرف شما کاملا درست است. به نظرم یکی از مشکلاتی که به صورت ذاتی در این کشور وجود داشته، این است که تولیدکنندگان اگر می‌خواهند تولید کنند حتما باید تسهیلات دریافت کنند. واقعیت این است؛ دوران این شکل تولید کردن گذشته است. دیگر مباحثی مانند یارانه دادن یا اختصاص ارز باید کنار گذاشته شود. نسل جدید پرورش تکنولوژی این است که بروید مطالعه کنید اگر در مبحثی مزیت نسبی دارید تولید کنید و اگر هم مزیتی وجود ندارد وارد کنید، چرا باید بی‌دلیل منابع مملکت صرف چنین تولیداتی شود که هیچ مزیت نسبی‌ای ندارند؟ ما از ابتدا در حال آدرس‌دهی اشتباه هستیم.
 منظورتان این است که هر گونه پرورش به شیوه گلخانه‌ای باید منسوخ شود؟
دقیقا. مثلا در همین بحث گیرنده‌های دیجیتال، سازمان صدا و سیما بحث این گیرنده‌ها را راه ‌انداخت در حالی که هیچ کدام از تولیدکنندگان در جریان نیستند، هیچ یک از تولیدکنندگان خصوصی از سیاست‌های کلان خبر ندارند. می‌خواهم بگویم گردش کاری و اطلاع‌رسانی ما ضعیف است. اگر همه ما چند سال پیش فشار می‌آوردیم که بحثی مانند دولت الکترونیکی در کشور محقق شود، هم‌اکنون در این ورطه بی‌خبری از پروژه‌ها، تخصیص منابع و مشکلات دیگر دست و پا نمی‌زدیم.
باید تمام تولیدکنندگان به ویژه در حوزه فاوا بپذیرند که دوره گرفتن وام‌های ارزان‌قیمت سپری شده و البته موانع تعرفه‌ای از میان رفته است. باید روی نوع تفکر، مدیریت و دانش‌مان کار کنیم، بحث گرفتن یارانه برای تاسیس کارخانه‌ها موضوعی است که همیشه در کشور ما مساله‌ساز بوده و دوران این کمک‌ها گذشته است.
البته روی تعرفه‌های گمرکی همچنان بحث وجود دارد؛ مثل پیشنهادی که سال گذشته مجمع عالی واردات در مورد تعرفه  ALL IN ONE یا لوازم جانبی رایانه ارائه داد و البته از سوی واردکنندگان دردسرساز شد. فارغ از جبهه‌گیری‌های شخصی که این تجار داشتند، می‌خواهیم بدانیم رویکردی که شما همواره در صنف هویت تولیدی و وارداتی داشته‌اید نسبت به بحث تعرفه‌ها چیست؟
رویکرد شخصی من به این موضوع بر دو قسمت است که یک روی آن به دولت و یک روی آن به بخش خصوصی بازمی‌گردد. ما باید به این سمت برویم که از تکنولوژی‌های جدید استفاده کنیم تا در کارخانه‌هایمان ارزش افزوده ایجاد شود، در این بین هم باید دیوار تعرفه‌ای را پایین بیاوریم. تمام کشورهایی که دیوار تعرفه‌ای سنگینی داشتند به جایی نرسیدند. در نهایت درآمد گمرک هم یک کشور را نجات نخواهد داد. ما تولیدکنندگان همواره از تورم رنج برده‌ایم. اگر می‌خواهیم دیوار تعرفه‌ها را برداریم باید آمادگی این را هم پیدا کنیم که سوبسیدهای انرژی و وام‌های ارزان‌قیمت هم برداشته شود. خواست ما این است که دونرخی بودن ارز باید برداشته شود چرا که به صادرات فکر می‌کنیم و این دو نرخی بودن همواره فسادزا بوده است.
فکر می‌کنید تولیدکنندگان با شرایط فعلی چقدر دوام بیاورند؟
می‌خواهم یک موضوع کلی را بیان کنم؛ ببینید به موازات عزم خصوصی‌ها، دولت هم باید تا جای ممکن تورم را کنترل کنند تا نرخ سودهای بانکی هم کاهش پیدا کند. در چنین فضایی، شرایط اقتصادی باثباتی ایجاد شود، از طریق واگذاری برنامه‌های اجرایی به سندیکاها قطعا اصل 44 هم اجرایی می‌شود. صد درصد با کوچک شدن بدنه دولت هزینه‌های آن هم کاهش می‌یابد. در این شرایط است که درآمدهای نفتی ما به سرمایه‌گذاری‌های اصلی کشور اختصاص می‌یابد و اشتغال ایجادشده در جهت صادرات خواهد بود. ارزش افزوده ایجادشده هم در نهایت سطح رفاه کشور را افزایش می‌دهد؛ این چرخه‌ای است که با حرکت هماهنگ دولت و بخش خصوصی ایجاد می‌شود. در واقع فساد در دریافت یارانه‌های دولتی خود را نشان می‌دهد که کارخانه‌داری با هدف دستیابی به تسهیلات تولیدکنندگان، وام‌هایی می‌گیرد که با آن کارخانه‌ دیگری ایجاد کند که یا اصلا تولیدی ندارد یا به صورت cbu واردات می‌کند، بعد هم شعارهای تولید سر داده می‌شود. 
البته قبول دارید که هنوز معنای واقعی تولید به درستی در حوزه فاوا تعریف نشده است؟
چرا، معنای واقعی تعریف شده، در واقع تعاریفی که برخی سوءاستفاده‌کنندگان ارائه می‌دهند برای استفاده از رانت تولید است.
در واقع شما معتقدید که تنها در یک اقتصاد سالم، یک صنعت سالم رشد می‌کند؟
بله. باید بخش خصوصی تلاش بیشتری از خودش در این راه نشان دهد و از سوی دیگر مدیران هم باید متعهد باشند. هیچ جای دنیا مدیری نیست که در یک شرکت تولیدی متضرر شود و سرمایه شرکت از دست برود اما از او هیچ بازخواستی صورت نگیرد. برای این موضوع باید قانونی در مجلس تصویب شود تا با مدیرانی که سرمایه کشور را هدر می‌دهند برخورد شود؛ چنین رویکردی هم باید در بخش دولتی و هم خصوصی صورت گیرد.

گفتگو : آرش برهمند - سپیده نیکخواه